معماری ایرانی جزء قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین هنرهای جهان محسوب می‌شود. البته کسانی از بین مورخان هنر جهان نیز وجود دارند که اعتقادشان بر این است که اساسا این معماری بعد از دوران اسلامی دیگر پایان یافت.
اما واقعیت این است که این سبک کهن معماری، در دوران بعد از اسلام نیز به حیات خود ادامه داد و اکنون در دل سبک‌های مختلف هضم شده است. در حال حاضر وقتی از معماری ایرانی سخن به میان می‌آوریم، منظور همان بناهای کهنی است که به سبک معماری قدیم ایران ساخته شده‌اند.
در این مطلب می‌خواهیم به صورت مشخص‌تر و دقیق‌تر به این موضوع بپردازیم که معماری ایرانی چه ویژگی‌هایی دارد و تفاوت‌های آن با دیگر سبک‌های کهن و اصیل جهان چیست.
تاریخ معماری در ایران
به روایتی بیش از ۵ هزارسال پیش از میلاد، ایرانیان یا در واقع ساکنان این بخش از کره خاکی بر هنر معماری مسلط بوده‌اند.
اما از دورانی که تاریخ به صورت مکتوب نوشته شد و بر‌اساس آثاری که از دل تاریخ به جای مانده‌اند، می‌توان ادعا کرد که یکی از دوران اوج‌گیری این هنر در کشورمان، به دوران هخامنشیان باز می‌گردد. در هیچ دوره‌ای قبل و بعد از آن‌ها نمی‌توان بناهایی یافت که تمایزات و ویژگی‌های منحصر به فرد متعددی به آن اندازه داشته باشند. به همین خاطر نیز هنر معماری در دوران هخامنشیان همواره برای تاریخ‌نگاران این هنر ارزشمند بوده است.
بعد از ورود اسلام به ایران، سبک معماری این سرزمین تحولات زیادی را از سر گذراند. در بعضی مواقع، همان ویژگی‌هایی که ایرانیان در گذشته برای برپایی کاخ‌ها و قصرهای اشرافی به کار می‌گرفتند یا همان اصولی که برای ساخت اماکن مذهبی زرتشتی رعایت می‌کردند را در تعدادی از مساجد ایرانی مشاهده می‌کنیم.
در دوران بعد از اسلام، معماری ایرانی را می‌توان در ساخت مساجد، مدارس، کاروان‌سراها و بازارها تشخیص داد. اما باید این واقعیت را نیز قبول کرد که برای سده‌ها معماری اسلامی بر آن غلبه پیدا کرده بود. بعد از قدرت گرفتن قاجاریه و اقبال آن‌ها به تجدد و دنیای غرب، معماری غربی این بار کم کم راه به ایران پیدا کرد.
با گذشت دهه‌ها، المان‌هایی از معماری غربی وارد معماری ایرانی شد و تحولات جدیدی را بر آن تحمیل کردند. در این بین اما معماران فراوانی بوده‌اند که تمام تلاش خود را مصروف حفظ اصول اصیل معماری ایرانی نموده‌اند.
در حال حاضر، این سبک قدیمی بیشتر در چایخانه‌ها، رستوران‌ها و البته اماکن و ابنیه به جا مانده از دوران کهن به چشم می‌خورد. در حالیکه برای مثال، معماری روم باستان هنوز هم در ساختمان‌سازی با استقبال افراد زیادی مواجه می‌شود و بعضی اصول معماری یونان باستان در ساختمان‌سازی به سبک کلاسیک وارد شده‌اند، اما معماری ایرانی عملا رواجی در ساخت خانه‌های ایرانیان ندارد.
آثار مشهور و برتر معماری ایرانی
اگر چه در میان جنگ‌ها و تحولات پرشمار تاریخ کهن و تاریخ معاصر، تعداد بسیار زیادی از آثار معماری به جا مانده از گذشته نابود شده‌اند اما هنوز هم چند اثر شاخص برپا هستند. این آثار به خوبی روح موجود در معماری سرزمین آریایی‌ها را به رخ می‌کشند.
از جمله آن‌ها می‌توان به این موارد اشاره نمود:
- تخت جمشید
- سی و سه پل
- میدان نقش جهان
- عالی قاپو
- مسجد جامع اصفهان
- مسجد شیخ لطف الله
- گنبد کاووس
- باغ فین کاشان
- چهل ستون
- مدرسه چهارباغ
- و…
ویژگی‌های مهم معماری ایرانی
هر سبک و شیوه‌ای در دنیای هنر معماری، با گذشت زمان دچار تغییر و تحول می‌شود. هنر معماری ایرانی هم در این میان استثنا نبوده اما تعدادی از اصول آن در بیشتر آثار به چشم می‌خورند برای مثال:
۱- اتاقی که برای مهمانان در نظر گرفته می‌شده، مساحت زیادی از خانه را به خود اختصاص می‌داده است.
۲- این اتاق که مخصوص مهمانان ساخته می‌شده به ندرت مورد استفاده روزانه ساکنین قرار می‌گرفته است.
۳- در دوران کهن و در آثاری همانند تخت جمشید، وجود ستون‌های کوتاه و پهن از جمله ویژگی‌هایی بوده که مورد توجه معماران ایرانی قرار داشته‌اند. در حالیکه معماران رومی به ستون‌های باریک و مرتفع علاقه نشان می‌داده‌اند.
۴- سقف بلند یکی دیگر از المان‌های مورد علاقه معماران ایرانی در طول تاریخ بوده و عموما تغییری نیز نکرده است. چه در آثار کهن و چه در آثاری که متعلق به سده‌های یازدهم و دوازدهم شمسی بوده‌اند، وجود سقف‌های بلند مکررا به چشم می‌خورد. این مساله با توجه به یکتا‌پرستی ایرانیان و توجه آن‌ها به مسائل روحانی قابل درک و تفسیر می‌باشد.
۵- وجود سقف کوتاهی که در ورودی بعضی اماکن و خانه‌ها ساخته می‌شده نیز از جمله عناصر تکرار شده معماری ایرانی است. این سقف که به «هشتی» هم مشهور است، باعث می‌شده تا فرد هنگام ورود کمر خم کند و به آن مکان احترام بگذارد. این ویژگی در باقی مکاتب معماری جهان به ندرت به چشم می‌خورد.
۶- استفاده از نقاشی دیواری در دوران ورود ریشه‌های معماری غربی در ایران باب شد. اما قبل از آن در ایران، بیشتر کارهایی مثل کنده‌کاری و برجسته‌سازی روی دیوارها (همانند دیوارهای تخت جمشید)، کاشی‌کاری و تعبیه کردن آجرهای هفت رنگ بر دیوار و … رایج بوده است.
۷- معماران ایرانی بیشتر از ملات‌هایی استفاده می‌کرده‌اند که در ایران به وفور یافت می‌شده‌اند. از جمله آن‌ها: آجر، خاک رس، کاشی و … هستند. به خاطر همین بیشتر اماکن تاریخی با همین چند مورد ساخته شده‌اند.
۸- استفاده از رنگ‌های شاد و متنوع در دوران قبل از ورود اسلام در تزئین خانه‌ها و اماکن عمومی متداول بوده است.
این ۸ مورد از جمله ویژگی‌های مهم معماری در تاریخ ایران بوده‌اند. ضمنا به غیر از این موارد، ویژگی‌های دیگری نیز قابل ردیابی هستند ولی این‌ها در تعداد بیشتری از آثار مشاهده می‌شوند.
عناصر معماری ایرانی کهن
علاوه بر ویژگی‌هایی که برشمردیم، عناصر و المان‌هایی وجود داشته‌اند که به معماری ایرانی هویت داده‌اند. به خاطر اهمیت این المان‌ها، آن‌ها را به صورت جداگانه در این بخش معرفی می‌کنیم.
برای مثال اشکال هندسی دایره و مربع در ساخت و ساز ایرانیان کاربرد فراوانی داشته‌اند. دایره، نماد وحدت وجود در عرفان و بازگشت به اصل بوده و مربع هم، نماد اتحاد، آرامش و خانواده می‌باشد. به جز این اشکال هندسی، قرینه‌سازی از جمله کارهایی است که برای بسیاری از معماران جذاب بوده است.
ایوان ستون‌دار، تالار، سقف‌های گنبدی شکل، بادگیر، قنات، حیاط، پنج دری، اندرونی، بیرونی، حوض و … از دیگر عناصر پرکاربرد این مکتب معماری هستند. سقف‌های گنبدی شکل نه تنها در مقبره‌ها و آرامگاه‌ها، بلکه حتی در منازل و اماکن تجاری هم به کار می‌رفته‌اند. این سقف‌ها به خاطر شکل گنبدی خود، زیبایی خاصی دارند و مقاومت و استحکام بالایی به بنا می‌دهند.
در دوران اسلامی، گچ‌بری به این عناصر اضافه شد. طرح‌ها و اشکال اسلیمی که با گچ‌بری به نمای بیرونی یا درونی بنا اضافه می‌شدند و فرم و محتوای ایرانی اسلامی به نما می‌دادند. در کنار موارد یاد شده، طاقچه هم در خانه ایرانیان همواره وجود داشته و حتی در سالیان اخیر نیز به صورت پراکنده در خانه‌هایی که بافت نسبتا قدیمی دارند به چشم می‌خورد.
آینه‌کاری و استفاده از شیشه برای تزئین کردن فضای داخلی متداول بوده است. برای مثال در کاخ‌های متعلق به شاهان قاجار و پهلوی این دو مورد بسیار مورد علاقه حکام بوده و در کاخ سعدآباد نمونه درجه یک و بی‌نظیری از آینه‌کاری‌های معماران ایرانی را شاهد هستیم. این نوع تزئینات، شکل تجملی و فخر‌فروشانه‌ای به فضا می‌دهد.
تزئین دکوراسیون با شیشه، حس خاصی به اماکن مذهبی می‌بخشد. حتما در عکس‌های زیادی بهترین کاربرد شیشه‌های رنگی را در چنین مکان‌هایی دیده‌اید. شیشه‌هایی زیبا که با رنگ‌های متنوع و درخشان خود تحت تاثیر شعاع نور خورشید قرار می‌گیرند و محیط داخلی را به بهشتی نورانی و روح بخش تبدیل می‌سازند.
ساخت باغ و فضای سبز به دور منازل از دیگر ویژگی‌های معماران ایرانی است. اکثر آثار مشهوری که نماینده معماری ایرانی هستند این ویژگی را در خود دارند. مشخصا برای ایرانی‌ها از سالیان دور بسیار اهمیت داشته که منزل‌شان محصور در درختان و گیاهان سر‌سبز و زیبا باشد. نوع رابطه‌ای که بین بنا و فضای سبز شکل می‌گیرد و زیبایی هر دو را افزایش می‌دهد نیز محصول اعجاب انگیز دستان هنرمندان ایرانی می‌باشد.
آخرین عنصری که در آثار معماری ایرانی کاربرد ویژه‌ای داشته درهای چوبی بزرگی است که انواع و اقسام طرح‌ها، کنده‌کاری و رنگ‌آمیزی را دارند. درهای بازمانده از دوران گذشته نشان می‌دهد که مردمان قدیم چقدر روی این المان تاکید و وسواس داشته‌اند. گویی که بخشی از هویت هر خانه را همان درب چوبی بزرگ بر عهده دارد.
معماران ایرانی معاصر مشهور
حداقل در دو قرن اخیر، سرزمین ایران زادگاه معماران زیادی بوده است. بعضی از آن‌ها حتی شهرتی بین‌المللی نیز پیدا کرده‌اند و برای مثال، در ساخت تاج محل و تزئین آن از تعدادی استاد ایرانی کمک گرفته‌اند.
در دهه‌های معاصر نیز همین رویه حفظ شده و معماران ایرانی معتبر و خوش فکری بوده‌اند که هنر معماری ایرانی را اعتلا داده‌اند. از جمله آن‌ها، این افراد هستند:
- هادی تهرانی
- سید هادی میرمیران
- کریم پیرنیا
- بهرام شیردل
- نادر خلیلی
- سیاوش تیموری
- عبدالعزیز فرمانفرمائیان
- علی اکبر صارمی
- کوروش فرزامی
- کامران دیبا
- محسن فروغی
- فرشید موسوی
- کامران افشار نادری
 |
مپسا | نرم‌افزار آنلاین حسابداری پروژه ساخت و ساز |
|---|