مدیریت ریسک در پروژه‌های ساخت و ساز اهمیت بسیاری دارد؛ زیرا خطرات پیش‌بینی‌نشده می‌توانند منجر به افزایش هزینه و تاخیر در زمان‌بندی شوند به‌کارگیری مدیریت ریسک به شناسایی به‌موقع مشکلات (مانند تأخیرهای احتمالی یا کمبود منابع) کمک می‌کند.
با انجام اقدامات پیشگیرانه، هزینه اضافی و دوباره‌کاری را کاهش می‌دهد این فرآیند موجب افزایش شفافیت پروژه، دسترسی سریع به اطلاعات و کیفیت بالاتر در اجرای کار می‌شود به‌طور خلاصه، مدیریت ریسک باعث افزایش سودآوری، ارتقای ایمنی و کیفیت پروژه و جلب اعتماد مشتری می‌گردد.
- کاهش هزینه‌ها و جلوگیری از تأخیرهای زمانی
- افزایش شفافیت و تصمیم‌گیری به‌موقع با دسترسی سریع به داده‌ها
- بهبود روابط با ذینفعان و جلب حمایت مدیریت
- ارتقای ایمنی کارکنان و کیفیت ساخت‌وساز
علت‌های اصلی شکست پروژه‌های پیمانکاری
شکست پروژه‌های ساخت و ساز معمولاً به چند عامل کلیدی بازمی‌گردد. مهم‌ترین علت، مدیریت ضعیف پروژه است؛ به‌طوری که مدیریت نامناسب باعث برنامه‌ریزی نادرست، پیش‌بینی ضعیف بودجه و تأخیرهای مکرر می‌شود.
علت دیگر، ارتباطات ناقص میان تیم پروژه و کارفرماست که باعث سوءتفاهم، انحراف از اهداف و دوباره‌کاری می‌شود. اهداف و برنامه‌ریزی غیرواقع‌بینانه نیز مشکلاتی ایجاد می‌کند؛ تعریف اهداف خارج از توان فنی یا تغییر مداوم محدوده کار می‌تواند پروژه را به تعلیق اندازد.
در نهایت، افزایش ناگهانی هزینه‌ها و انحراف بودجه از برنامه‌ی اولیه (بودجه) یکی از مهم‌ترین تهدیدهاست؛ عواملی مانند تغییرات ناگهانی قیمت مصالح، مشکلات حقوقی یا حوادث طبیعی نیز می‌توانند پروژه را متوقف کنند.
- مدیریت ضعیف و برنامه‌ریزی ناکافی
- ارتباطات ناقص و هماهنگی ناکافی با ذینفعان
- اهداف و زمان‌بندی غیرواقع‌بینانه
- کمبود نیروی انسانی متخصص و تجهیزات مورد نیاز
- انحرافات مالی و افزایش ناگهانی هزینه‌ها
شناسایی ریسک‌ها در پروژه‌های ساخت و ساز
شناسایی ریسک‌ها اولین گام در مدیریت ریسک است. برای یافتن خطرات احتمالی، معمولاً از روش‌های ساختاریافته استفاده می‌شود. به‌عنوان مثال، جلسات طوفان مغزی با حضور تمام ذینفعان پروژه برگزار می‌شود تا سناریوهای مختلف احتمالاً تهدیدکننده پروژه شناسایی شوند.
یکی دیگر از موضوعاتی که در یک پروژه ساخت و ساز اهمیت دارد تسویه حساب با پیمانکاران جزء است که مدیریت آن نیز ریسک‌های خاص خود را دارد. اگر می‌خواهید با ریسک‌های این بخش از یک پروژه پیمانکاری بیشتر آشنا شوید پیشنهاد می‌کنیم مقاله «مدیریت ریسک تسویه حساب با پیمانکاران جزء در پروژه‌های ساختمانی» را بخوانید.
همچنین بررسی سوابق و تجربه‌های گذشته پروژه‌های مشابه کمک می‌کند تا خطرات از قبل شناسایی و به فهرست ریسک اضافه شوند. روش‌های دیگری نظیر تحلیل دلفی (دریافت نظرات متخصصان به‌صورت گام‌به‌گام)، مصاحبه با کارشناسان و استفاده از چک‌لیست ریسک نیز معمولاً به کار می‌روند.
در نهایت، جلسات منظم پیگیری و ارزیابی ریسک‌ها در طول پروژه برگزار می‌شود تا عوامل جدید شناسایی و به‌روز شوند.
راهکارهای مقابله با ریسک در پروژه‌های ساختمانی
پس از شناسایی ریسک‌ها، باید تصمیم گرفت که چگونه با هر یک مقابله کنیم. چهار راهبرد اصلی وجود دارد که در هر پروژه ساختمانی به کار گرفته می‌شوند:
- اجتناب از ریسک: چنانچه ریسک خاصی بسیار بزرگ و نامطلوب باشد، می‌توان پروژه را از ابتدا نپذیرفت یا شرط و قرارداد را به‌گونه‌ای تنظیم کرد که فعالیت پر ریسک حذف شود. برای مثال، در صورت امکان می‌توان یک قرارداد اصلاح‌شده یا یک پروژه دیگر را جایگزین کرد.
- انتقال ریسک: بخشی از ریسک را می‌توان به اشخاص ثالث منتقل کرد. معمول‌ترین روش، استفاده از بیمه‌نامه‌های مرتبط است؛ همچنین می‌توان از طریق قرارداد، مسئولیت بخشی از ریسک را به پیمانکاران یا تأمین‌کنندگان سپرد. به عنوان مثال، هزینه‌های ناشی از حوادث طبیعی را گاهی در قراردادها به سازنده تجهیزات یا پیمانکار تخصصی منتقل می‌کنند.
- کاهش ریسک: زمانی که امکان اجتناب کامل نیست، اقدامات کنترلی برای کاهش احتمال یا شدت ریسک به کار می‌رود. مثلاً آموزش‌های ایمنی و استفاده از تجهیزات حفاظتی احتمال حوادث را کاهش می‌دهد. در موارد مالی، تخصیص بودجه ذخیره، نظارت مستمر بر هزینه‌ها و افزودن منابع انسانی بیشتر می‌تواند تاثیر منفی ریسک‌ها را کم کند.
- پذیرش ریسک: گاهی یک ریسک ناچیز با تاثیر کم قابل قبول است. در این حالت تنها باید برنامه‌ای برای مقابله با عواقب احتمالی آن تهیه کرد. مهم است که پذیرش ریسک‌های بزرگ با احتیاط صورت گیرد و در صورت لزوم پاسخ‌های جایگزین آماده باشند.
هر یک از این راهکارها بسته به نوع ریسک و میزان اثرگذاری آن انتخاب می‌شود. به‌طور کلی تلاش بر این است که هزینه و تلاش مقابله با ریسک کمتر از هزینه وقوع آن باشد؛ در این صورت مدیریت ریسک، از صرف منابع اضافی جلوگیری می‌کند.
فرآیند مدیریت ریسک در پروژه‌های ساخت و ساز
فرآیند مدیریت ریسک شامل مجموعه‌ای از مراحل استاندارد است که در صنعت ساخت و ساز معمولاً به کار می‌رود. این مراحل به‌طور خلاصه عبارتند از شناسایی، ارزیابی، پاسخ‌دهی و کنترل ریسک.
پس از شناسایی ریسک‌ها، ارزیابی و تحلیل آن‌ها انجام می‌شود؛ در این مرحله هر ریسک بر اساس احتمال رخداد و شدت پیامد آن (معمولاً به صورت نمره‌های کیفی یا کمی) اولویت‌بندی می‌شود. ریسک‌های با احتمال و تأثیر بالا در اولویت قرار می‌گیرند.
سپس برنامه‌ریزی پاسخ انجام می‌شود؛ یعنی مشخص می‌شود که برای هر ریسک از اجتناب، انتقال، کاهش یا پذیرش استفاده می‌شود.
در مرحله بعد، اجرا و کنترل اقدامات پاسخ صورت می‌گیرد و اثر این اقدامات پایش می‌شود. کنترل ریسک شامل بررسی مداوم فهرست ریسک، نظارت بر شاخص‌ها و به‌روزرسانی مستمر برنامه می‌شود. در واقع مدیریت ریسک یک چرخه مستمر است: هر چقدر این فرآیند دقیق‌تر باشد، احتمال وقوع خطرات بزرگ کمتر می‌شود و اگر خطر جدی رخ دهد، اثرات آن (هزینه و تاخیر) کاهش می‌یابد.
مپسا، کمک به مدیریت ریسک در پروژه‌های ساختمانی
مپسا نرم‌افزار یکپارچه حسابداری و کنترل پروژه در صنعت ساختمان است که ابزارهایی ویژه مدیریت ریسک مالی و اجرایی در اختیار کارفرمایان و پیمانکاران قرار می‌دهد. این نرم‌افزار با جمع‌آوری خودکار اطلاعات مالی و اجرایی پروژه، امکان مدیریت هوشمند پرداخت‌ها را فراهم می‌کند. مپسا با ثبت خودکار پرداخت‌های علی‌الحساب و تسویه نهایی قراردادها، مانده حساب پیمانکاران را لحظه‌ای محاسبه می‌کند و از پرداخت‌های تکراری یا مغایر جلوگیری می‌نماید.
همچنین با امکان پیوست اسناد و تصاویر (مانند فاکتور و عکس پیشرفت کار) به هر پرداخت، داده‌های مالی و اجرایی پروژه را شفاف می‌سازد.
از ویژگی‌های مهم دیگر مپسا، دسترسی ابری و گزارش‌دهی لحظه‌ای است. گزارش‌های تحلیلی مپسا (به صورت خروجی PDF یا Excel) اطلاعات کامل بدهی‌ها، پرداخت‌ها و صورت‌وضعیت‌های پیمانکاران را به صورت به‌روز ارائه می‌دهند.
این شفافیت در گزارش‌ها از شکل‌گیری اختلافات قراردادی جلوگیری می‌کند. تجربه کاربران نشان داده است که استفاده از مپسا می‌تواند اختلافات مالی با پیمانکاران را کاهش دهد. می‌توانید با روند گزارش‌دهی لحظه‌ای در نرم‌افزار مپسا بیشتر آشنا شوید.
گزارش‌دهی لحظه‌ای پروژه‌های عمرانی با نرم‌افزار مپسا
به صورت کلی؛ مپسا با مکانیزم‌های هشداردهی (مانند یادآوری سررسید چک‌ها) و ابزارهای ردیابی پیشرفته، بهینه‌سازی جریان نقدینگی و کاهش ریسک‌های مالی پروژه را ممکن می‌سازد. جهت آشنایی بیشتر با این نرم‌افزار پیشنهاد می‌کنیم وبسایت رسمی مپسا را مشاهده کنید.
جمع‌بندی
مدیریت ریسک بخش جدایی‌ناپذیر موفقیت پروژه‌های ساختمانی است. با برنامه‌ریزی دقیق و شناسایی خطرات، می‌توان از تأخیرها و هزینه‌های اضافی جلوگیری کرد و کیفیت کار را ارتقا بخشید.
استفاده از فرآیندهای سازمان‌یافته شامل شناسایی جامع، تحلیل اولویت‌بندی شده و پیاده‌سازی پاسخ مناسب، کلید کاهش پیامدهای منفی ریسک‌هاست.
در کنار این اقدامات، بهره‌گیری از ابزارهای نرم‌افزاری نظیر مپسا موجب کنترل بهتر امور مالی و عملیاتی می‌شود. در نهایت، هر چه شناخت و برنامه‌ریزی ما برای مواجهه با ریسک‌ها عمیق‌تر باشد، پروژه با اطمینان بیشتری و با هزینه کمتر به اتمام خواهد رسید.
منابع
Construction Risk Management: Identifying and Managing Project Risks
Construction Risk Management: How to Reduce Top Risks
سوالات متداول
مدیریت ریسک پروژه‌های ساخت و ساز چیست؟
مدیریت ریسک یعنی شناسایی و پیش‌بینی خطرات احتمالی یک پروژه ساختمانی (مالی، زمانی، ایمنی و …) و انجام اقداماتی از قبل برای کاهش اثر منفی آن‌ها. این فرآیند به برنامه‌ریزی برای مواجهه با تأخیرها، افزایش هزینه‌ها یا مشکلات فنی احتمالی کمک می‌کند تا پروژه موفقیت‌آمیز به اتمام برسد.
چرا مدیریت ریسک در ساخت و ساز ضروری است؟
پروژه‌های ساختمانی به‌دلیل پیچیدگی‌های زیاد در تجهیز منابع، شرایط محیطی و پیوند چندجانبه بین عوامل انسانی و فنی، در معرض خطرات متعدد قرار دارند.
مدیریت ریسک موجب کاهش هزینه‌های اضافی، جلوگیری از تأخیرها و افزایش ایمنی کارکنان می‌شود. به بیان دیگر، کنترل ریسک پیش از وقوع باعث می‌شود هزینه و انرژی کمتری برای اصلاح مشکلات بعداً صرف شود و سودآوری پروژه افزایش یابد.
روش‌های مقابله با ریسک در ساخت و ساز کدام است؟
چهار راهبرد اصلی وجود دارد: «اجتناب»، «انتقال»، «کاهش» و «پذیرش» ریسک.
اجتناب یعنی انتخاب نکردن پروژه یا تغییر شرایط برای حذف ریسک؛ انتقال یعنی واگذاری ریسک به اشخاص ثالث؛ کاهش یعنی انجام اقداماتی برای کم کردن احتمال یا اثر ریسک مثل آموزش ایمنی پذیرش یعنی قبول ریسک‌های کم‌اهمیت با برنامه‌ریزی قبلی. به‌طور معمول ترکیبی از این روش‌ها با توجه به اهمیت ریسک در نظر گرفته می‌شود.
استفاده از نرم‌افزار مپسا چه مزایایی برای مدیریت ریسک دارد؟
مپسا ابزارهای متعددی برای کنترل مالی پروژه ارائه می‌دهد که خود به کاهش ریسک کمک می‌کنند. این نرم‌افزار با ثبت خودکار پرداخت‌ها و پیوست اسناد (فاکتورها، پیشرفت کار و…) جلوی خطاهای مالی و اختلافات قراردادی را می‌گیرد.
همچنین گزارش‌های لحظه‌ای آن اطلاعات دقیق از وضعیت بدهی‌ها، پرداخت‌ها و موجودی نقدی را فراهم می‌کند که شفافیت مالی را افزایش می‌دهد. در نتیجه، استفاده از مپسا به بهبود نقدینگی، جلوگیری از تأخیر پرداخت‌ها و روابط پایدارتر با پیمانکاران منجر می‌شود.
آیا مدیریت ریسک فقط در ابتدای پروژه انجام می‌شود؟
خیر، مدیریت ریسک یک فرآیند پویاست که در کل چرخه پروژه تکرار می‌شود. ممکن است در طول اجرای پروژه ریسک‌های جدیدی پدید آیند یا احتمال و پیامد ریسک‌های شناخته‌شده تغییر کند. بنابراین باید به‌طور منظم فهرست ریسک‌ها مرور و برنامه اقدامات متناسب به‌روز شود.